Według Światowej Organizacji Zdrowia 60% wszystkich zgonów na świecie spowodowanych jest chorobami przewlekłymi, takimi jak choroby serca czy nowotwory. W Polsce, około 88% wszystkich zgonów jest rezultatem chorób przewlekłych. Choroby nowotworowe odpowiedzialne są zaś za około 25% wszystkich zgonów (czyli około 30% wszystkich zgonów w wyniku chorób przewlekłych), co stanowi drugą co do częstotliwości przyczynę śmierci za chorobami krążenia.
Najczęściej występujące rodzaje nowotworów w Polsce to rak trzonu i szyjki macicy oraz piersi u kobiet, płuca i pęcherza moczowego u mężczyzn. Inne organy, często dotknięte rakiem to odbytnica, okrężnica, gruczoł krokowy, trzustka, skóra i żołądek.
Na wytworzenie się chorób nowotworowych ma wpływ wiele różnych czynników. Wiek i płeć to przykłady czynników, których nie można zmodyfikować. Odżywianie, aktywność fizyczna, a także styl życia to przyczyny, które można zmodyfikować.
Pod koniec roku 2007 World Cancer Research Fund i American Institute for Cancer Research wspólnie opublikowały dokument zatytułowany „Dieta, odżywianie, aktywność fizyczna w profilaktyce raka, perspektywa globalna”. Dokument zawiera osiem prostych zaleceń, które mają służyć jako wytyczne w profilaktyce raka. Autorzy tego dokumentu napisali między innymi, że „profilaktyka chorób nowotworowych na świecie jest jednym z najważniejszych wezwań dla naukowców, polityków, itd. To wezwanie może być efektywnie zaadresowane poprzez pokarm, składniki odżywcze, aktywność fizyczną i kompozycję ciała, które odgrywają centralną rolę w zapobieganiu chorobom nowotworowym”. Dalej czytamy: „W zakresie, w którym wpływy środowiskowe takie jak pokarm, składniki odżywcze i aktywność fizyczna wpływają na ryzyko zachorowania na raka, to jest choroba, której można zapobiec. Ten raport wyszczególnia zalecenia na bazie solidnych dowodów, które jeśli będę wprowadzone w życie, obniżą ryzyko zachorowania na nowotwory”.
Utrzymaj normalną wagę ciała
Zalecenie pierwsze dotyczy wagi ciała i brzmi: „Utrzymaj normalną wagę ciała. Indeks masy ciała (BMI-Body Mass Index) społeczeństwa powinien wynosić między 21 a 23”. BMI oblicza się dzieląc wagę ciała w kilogramach przez wzrost w metrach do kwadratu [Indeks = waga (kg)/wzrost (m)2]. Dla przykładu, osoba w wadze 70kg i wzroście 1,75m ma indeks masy ciała 22,9 [Indeks = 70/(1,75×1,75)]. BMI dzieli sie na kilka kategorii: niedowaga < 18.5, normalna waga – między 18,5 a 24,9, nadwaga 25 do 29,9 i otyłość > 30. Według najnowszych danych, w Polsce około 11% ludzi ma nadwagę (BMI 25 – 29,9), a dodatkowo około 3% jest otyłych (BMI > 30). Procent ludzi, którzy mają nadwagę albo są otyli w Polsce, jak i na świecie wzrasta. W tym względzie przodują Stany Zjednoczone, gdzie około 70% ludzi dorosłych jest otyłych albo ma nadwagę. Według niektórych prognoz za 25 lat całe albo prawie całe społeczeństwo amerykańskie będzie miało nadwagę albo będzie otyłe.
Ryzyko śmierci na raka wśród otyłych mężczyzn i kobiet jasno ilustruje artykuł opisujący wyniki badania znanego jako Cancer Prevention Study. Autorzy tego artukułu oszacowali, że kobieta z BMI> 35, w porównaniu do kobiety z normalnym BMI (18,5 – 25), ma o 46% wyższe ryzyko zachorowania na raka okrężnicy i odbytnicy, o 112% wyższe ryzyko raka piersi, o 176% wyższe ryzyko raka trzustki, o 220% wyższe ryzyko raka szyjki macicy i o 525% wyższe ryzyko raka macicy. W przypadku otyłych mężczyzn ryzyko zwiększa się o 34% w przypadku raka gruczołu krokowego (prostaty), o 84% raka okrężnicy i odbytnicy, o 94% raka żołądka, o 161% raka trzustki i o 352% raka wątroby.
Bądź aktywny fizycznie każdego dnia
Zalecenie drugie dotyczy aktywności fizycznej. „Bądź aktywny fizycznie każdego dnia. Aktywność fizyczna powinna wynosić około 30 minut szybkiego spaceru każdego dnia. Gdy twoja kondycja fizyczna już się poprawi, zwiększ aktywność do 60 minut albo więcej umiarkowanego, lub 30 minut lub więcej dynamicznego wysiłku fizycznego każdego dnia”. Aktywność fizyczna może pomóc obniżyć ryzyko zachorowania na raka kilku organów, takich jak na przykład okrężnicy i odbytnicy. Według autorów artykułu z European Journal of Cancer Prevention: „W porównaniu z osobami z najniższym poziomem aktywności fizycznej a w wieku 30-39 lat ryzyko zachorowania na raka okrężnicy i odbytnicy obniżone było o 56% u osób z największym poziomem aktywności fizycznej”.
Unikaj picia napojów słodzonych i fast foodów
Zalecenie trzecie dotyczy spożywania napojów i produktów słodzonych oraz spożywania tak zwanych fast foodów. „Ogranicz spożycie produktów wysokokalorycznych. Spożywaj produkty wysokokaloryczne sporadycznie. Unikaj picia napojów słodzonych. Spożywaj „fast foody” sporadycznie albo wcale”. To zalecenie zostało włączone do dokumentu przede wszystkim ze względu na wpływ spożycia napojów słodzonych, batonów czekoladowych i wielu fast foodów na wagę ciała. Na dodatek, najnowsze badania wskazują na to, że spożycie cukru i napojów słodzonych (soft drinks) zwiększa ryzyko raka trzustki. Jedno z badań opublikowanych w znanym amerykańskim żurnalu klinicznym (American Journal of Clinical Nutrition) wykazało, że osoby spożywające największą ilość cukru miały o prawie 70% większe ryzyko wystąpienia raka trzustki w porównaniu z tymi, spożywającymi go w najmniejszej ilości. Podobnie, osoby spożywające najwięcej napojów słodzonych miały o ponad 90% większe ryzyko raka trzustki w porównaniu do tych spożywających ich najmniej.
Spożywaj głównie produkty roślinne
Zalecenie czwarte mówi: „Spożywaj głównie produkty roślinne. Spożywaj różnorodne warzywa, owoce, zboża z pełnego przemiału i produkty strączkowe (fasole). Spożywaj stosunkowo nierafinowane płatki zbożowe (zboża), produkty strączkowe i inne, zawierające dużo błonnika”.
Badania przeprowadzone w ostatnich kilkudziesięciu latach wykazały, że spożywanie nierafinowanych produktów roślinnych obniża ryzyko wystąpienia raka wielu organów, w tym raka gruczołu krokowego (prostaty), piersi, skóry (squamous cell carcinoma – rak płaskonabłonkowy), żołądka, śluzówki macicy, okrężnicy i odbytnicy, płuca i narządów oddechowych, gardła i jamy ustnej, przełyku, krtani i innych. Dla przykładu, badanie przeprowadzone w Polsce wykazało, że osoby u których spożycie owoców określono jako „niskie” miały o 120% wyższe ryzyko zachorowania na raka żołądka w porównaniu z osobami o spożyciu określonym jako „wysokie”. Warto w tym miejscu podkreślić, że nie tylko spożywanie nierafinowanych zbóż może obniżyć ryzyko raka wielu organów, ale również, że spożycie rafinowanych produktów zbożowych może zwiększyć ryzyko pojawienia się niektórych nowotworów. Badanie znane jako Iowa Women Study wykazało, że kobiety, spożywające największe ilości produktów nierafinowanych miały najniższe ryzyko raka śluzówki macicy. Natomiast, spożycie zbóż rafinowanych zwiększało ryzyko tego rodzaju raka.
Zredukuj spożycie mięsa i wędlin
Zalecenie piąte odnosi się do produktów zwierzęcych. „Zredukuj spożycie mięsa i wędlin. Przeciętne spożycie mięsa czerwonego nie powinno przekroczyć 300g (11oz) na tydzień, z tego niewiele – a najlepiej nic – powinno pochodzić z wędlin”. Określenie „czerwone mięso” odnosi się do mięsa wieprzowego, wołowego, końskiego, koziego i baraniny. Wpływ spożycia mięsa na raka ilustrują wyniki badania przeprowadzonego we Włoszech, w którym naukowcy porównali ryzyko śmierci wskutek nowotworu różnych organów wśród ludzi spożywających mięso czerwone przynajmniej 7 razy na tydzień, z osobami ze spożyciem 3 albo mniej razy na tydzień. Wyniki wykazały wyższe ryzyko powstania raka o ponad 60% w przypadku raka żołądka, ponad 90% raka okrężnicy, ponad 70% raka odbytnicy, ponad 60% raka trzustki, ponad 60% raka pęcherza moczowego, ponad 20% raka piersi, ponad 50% raka śluzówki macicy i ponad 30% raka jajników. Mięso i wędliny zawierają stosunkowo duże ilości związków rakotwórczych, takich jak aminy heterocykliczne, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, azotany, pestycydy, a także hormony. Niektóre z tych związków chemicznych są wynikiem sposobu karmienia zwierząt a inne przygotowania mięsa i wędlin do spożycia. Szczególnie przestrzega się przed częstym spożyciem mięsa i wędlin z grilla, wędzonych i smażonych ze względu na tworzenie się w nich związków rakotwórczych.
Ogranicz spożycie alkoholu do zera
Zalecenie szóste odnosi się do picia napojów alkoholowych. „Z punktu widzenia zapobiegania chorobom nowotworowym najlepiej jest ograniczyć spożycie alkoholu do zera”. Nawet umiarkowane spożycie alkoholu podwyższa ryzyko wystąpienia raka kilku organów. Badanie znane jako Multiethnic Cohort Study (Wieloetniczne Badanie Kohortowe) wykazało, że kobiety które spożywały dwa lub więcej drinki dziennie, miały o ponad 100% większe ryzyko zachorowania na raka śluzówki macicy. Inne badanie z udziałem kobiet w stosunkowo młodym wieku (20 do 49 lat) wykazało, że te które przez 5 lat przed diagnozą spożywały 2 lub więcej drinki dziennie, miały o ponad 80% większe ryzyko powstania raka piersi.
Zredukuj konsumpcję produktów z dużą zawartością soli
Zalecenie siódme odnosi się do soli. „Zredukuj konsumpcję produktów z dużą zawartością soli. Przeciętne spożycie soli nie powinno przekroczyć 5g na dzień (2g sodu)”. Nadmiarne spożycie sodu łączy się z powstaniem raka żołądka, który w Polsce występuje około dwa razy częściej wśród kobiet, w porównaniu do kobiet w USA, i ponad dwa razy częściej wśród mężczyzn. Mężczyźni chorują na raka żołądka prawie 2,5 raza częściej niż kobiety. Dlatego to zalecenie jest szczególnie ważne dla społeczeństwa polskiego. W Stanach Zjednoczonych średnie spożycie na osobę wynosi około 4200mg. Japończycy spożywają około cztery razy więcej sodu i mają znacznie większą liczbę przypadków raka żołądka. Dobrze jest również podkreślić, że przynajmniej w Stanach Zjednoczonych największym źródłem sodu są gotowe dania mrożone albo puszkowane dostępne w sklepach. Ponadto dania kupowane w restauracjach, szczególnie tzw. fast foodach znacząco przyczyniają się do spożycia sodu. Sód dodany do pożywienia w domu z solniczki stanowi około 15% całego spożycia sodu. Nie mniej jednak należy pamiętać, że niektóre przyprawy takie jak Vegeta albo produkty, jak ogórki kiszone zawierają pokaźne ilości soli i należy je spożywać w umiarkowanych ilościach.
Dostarczaj organizmowi składniki odżywcze wyłącznie z pożywieniem
Zalecenie ósme mówi o spożyciu suplementów dietetycznych. „Staraj się dostarczyć organizmowi składniki odżywcze wyłącznie z pożywieniem. Suplementy dietetyczne nie są zalecane w profilaktyce raka”. To zalecenie może zaskoczyć niektórych czytelników. Wiele osób używa suplementy dietetyczne w celach profilaktyki chorób. Niektórzy ludzie nawet wierzą, że choroby są wynikiem wyjałowienia ziemi, co prowadzi do spożycia mniejszej niż optymalnej dawki składników odżywczych, co z kolei skłania ich do spożycia suplementów dietetycznych. Badania pokazały jednak, że z wyjątkiem selenu, inne składniki spożywane jako suplementy albo nie miały wpływu na profilaktykę raka albo nawet podwyższały ryzyko jego wystąpienia.
Chociaż żadne z tych zaleceń nie traktowało o spożywaniu tak zwanego tłuszczu trans, należy podkreślić, że spożycie tego tłuszczu zwiększa ryzyko wystąpienia między innymi choroby nowotworowej gruczołu krokowego. Badanie opublikowane w żurnalu Carcinogenesis wykazało, że osoby ze spożyciem tłuszczu trans równym lub większym niż 5,76 grama na dzień miały o 177% większe ryzyko zaawansowanego raka gruczołu krokowego w porównaniu z osobami ze spożyciem nie większym niż 2,52.
Podsumowując, dieta bogata w różnorodne produkty roślinne, takie jak zboża z pełnego przemiału, owoce i warzywa, zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwory organów takich jak gruczoł krokowy, okrężnica, żołądek, piersi i skóra”.
Dieta bogata w produkty rafinowane, bogate w tłuszcz typu trans, mięso, wędliny i produkty pochodzenia zwierzęcego zwiększa ryzyko zachorowania na raka okrężnicy, skóry, piersi, prostaty i innych organów. Dodatkowo, aktywność fizyczna obniża, a nadwaga i spożywanie większości suplementów dietetycznych podwyższa to ryzyko. Autorzy dokumentu poświęconego profilaktyce raka stwierdzili: „Naszym zdaniem przegląd dowodów, na których oparliśmy zalecenia, daje wspaniałą szansę do zapobiegania chorobom nowotworowym i do poprawienia zdrowia. Osoby indywidualne, jak i całe narody mają w swoich rękach możliwość prowadzenia pełniejszego i zdrowszego życia”.
Roman Pawlak Ph.D, RD
*Roman Pawlak Ph.D, RD, jest profesorem odżywiania i dietetyki na East Carolina University w Greenville, NC. Studia doktoranckie ukończył na University of Southern Mississippi. Na swojej uczelni wykłada: Nutrition and Wellness (Dietetyka a zdrowie), Nutrition in Metabolism and Physiology (Dietetyka, metabolizm i fizjologia), Vegetarian Nutrition (Dietetyka wegetariańska) i Nutrition Science (Dietetyka w ujęciu naukowym).
Szczególnym zainteresowaniem profesora Pawlaka jest profilaktyka dietetyczna realizowana w oparciu o działalność kościołów i placówek społecznych.
Roman Pawlak jest autorem książki „I am the Lord who heals you”, oraz współautorem książki „Matka wegetarianka i jej dziecko”.
Badania naukowe dra Pawlaka opublikowane są w amerykańskich i międzynarodowych pismach naukowych takich jak Ethnicity and Disease, Journal of Primary Prevention czy Journal of Nutrition Education and Behavior.
Źródła:
World Cancer Research Fund i American Institute for Cancer Research. Diet, nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective. http://www.dietandcancerreport.org/downloads/Second_Expert_Report.pdf
Calle, et al., NEJM, 2003, April 24, 348; 17:1625-1638
Levi et al., European Journal of Cancer Prevention, 1999; 8:487-493
Cohen, et al., Fruit and Vegetable Intakes and Prostate Cancer Risk Journal of the National Cancer Institute, 2000(Jan 5); 92(1):61-68
Hughes et al., International Journal of Cancer, 2006; 119:1953-1960
Huang et al., Carcinogenesis 2005; 26(8):1354-1359
Kasum et al., Nutrition and Cancer, 2001; 39(2):180-186
Levi et al., European Journal of Clinical Nutrition, (2000) 54, 487±489
Tavani et al. International Journal of Cancer, 2000; 86(3):425-428.
Lee et al., Journal of Gastroenterology and Hepatology, 2008; 23:138-140
Ibiebele et al., American Journal of Clinical Nutrution, 2007; 85:1401- 1408
Berstad et al., Breast Cancer Research And Treatment, 2008; 108(1):113-120
Setiawan et al., International Journal Of Cancer, 2008: 122(3):634-638.
Główny Urząd Statystyczny. Rocznik demograficzny 2007
Susanna C Larsson, Leif Bergkvist, and Alicja Wolk. Consumption of sugar and sugar-sweetened foods and the risk of pancreatic cancer in a prospective study. American Journal of Clinical Nutrition. 2006; 84:1171– 1176